گزارش کرسی - کرسی نظریه پردازی
بسمه تعالی
گزارش برگزاری هفدهمین کرسی علمی – ترویجی
با عنوان:
تحلیل و نقد دیدگاه وهابیون پیرامون زیارت اهل قبور توسط زنان بر اساس آراء فریقین
ارائه دهنده:
دکتر نسرین فتاحی مدرس گروه معارف دانشگاه رازی
ناقدان:
دکتر خلیل اله احمدوند عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
مدیر جلسه:
دکتر سجاد دادفر عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه رازی
جلسه کرسی علمی ترویجی با عنوان «تحلیل و نقد دیدگاه وهابیون پیرامون زیارت اهل قبور توسط زنان بر اساس آراء فریقین» ساعت 10 صبح مورخ 8 خرداد 1402 به صورت حضوری و مجازی با مدیریت دکتر سجاد دادفر آغاز شد. دکتر نسرین فتاحی مدرس گروه معارف دانشگاه رازی ارائه دهنده کرسی، ایده و نظرات خود را بیان نمودند و سپس دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات و دکتر خلیل اله احمدوند عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی به عنوان ناقدین نظرات خود را مطرح نمودند.
دکتر فتاحی سخنانش را با پیشینه‌ای از تأسیس فرقه وهابیت آغاز نمود. بر این اساس که این فرقه در قرن هجدهم به دست محمد بن عبدالوهاب در عربستان ایجاد شد و منجر به احیای اندیشه‌های افراطی و غلط ابنتیمیه گردید. برخی از عقاید و آداب مهم مسلمانان مورد انکار این فرقه قرار گرفت و وهابیت به بهانه مقابله با شرک و احیای کلمه توحید به مقابله و مبارزه با این بخش از اعتقادات مسلمانان پرداخت؛ اعتقاداتی نظیر احترام و توسل به اولیای الهی، درخواست شفاعت از اولیای الهی و زیارت نمودن قبور رسول گرامی اسلام و ائمه و اولیای الهی توسط زنان. در شرایط حاضر ضرورت بررسی فقهی این تفکر انحرافی در بین فرقه‌های اسلامی بیش از هر زمانی رخ می‌نماید، کاری که تا کنون بصورت علمی و مستند انجام نشده است. کتابهای نوشته شده در این زمینه به طرح مباحث تاریخی یا کلامی زیارت قبور پرداختهاند و مسائل زیارت قبور را از منظر فقهای اهل تسنن و امامیه تشریح ننموده اند.
اندیشمندان شیعه و سنی کتب زیادی در مورد وهابیت نگاشته‌اند، آثاری چون کشف الارتیاب اثر علامه سید محسن امین، الزیارة و التوسل اثر صائب عبدالحمید و الزیارة في الکتاب و السنة تالیف آیت الله سبحانی از علمای شیعه و کتابهایی چون شفاء السقام في زیاره خیرالانام تالیف سبکی شافعی، دفع الشبه عن الرسول نوشته حصنی دمشقی و رفع المنارة في تخریج احادیث التوسل و الزیارة اثر محمود سعید ممدوح از علماي اهل‌سنت از این جمله است. علمای وهابیت با عدم پای‌بندی به سنت نبوی و سپس عمل صحابه و سیره علمای مسلمان و عموم مسلمانان به بیراهه رفتهاند که با بررسی و مقایسه عمیق ديدگاه وهابیت با دیدگاه علمای بزرگان اهل‌سنت بطلان دیدگاه آنان واضح می شود.
مسلم و بخاري در کتاب صحيحین و ابن ماجه در سنن تحت عنوان کتاب الجنائز احاديث فراواني درباره زيارت آوردهاند. تمام فقهاي اهل سنت نيز جواز و حتي استحباب زيارت قبور را بيان کردهاند تا اينکه در قرن هشتم ابوالعباس احمد بن حليم معروف به ابن تيمّيه از بزرگ‌ترين علماي حنبلي و بعد از او شاگردانش ابن قيم جوزيه و ابن عبدالهادي پايهگذار انکار زيارت قبور و تحريم آن براي زنان بودند؛ اما ديدگاه‌هاي آنان بي‌پاسخ نماند و کتاب‌هاي مانند کشف الارتياب سيد محسن امين، جلد پنجم الغدير علامه اميني و شفا السقام تقی الدین سبکي بر رد آن نگارش يافته است.
بررسی موضوع زن در تاریخ قبل و بعد از اسلام
در قبائل ابتدایی زن را مانند حیوانات به پلیدترین کارها وا می‌داشتند، از نفس کشیدن کنار زن دوری می‌کردند، به بهای اندکی ایشان را می فروختند، زمان قبل از اسلام در بسیاری از جوامع شأنیت انسانی و اجتماعی برای زن معنی نداشت و وسیله‌ای برای بچه زاییدن بود. در بسیاری از فرهنگ‌ها زن را جزء انسان قلمداد نمی‌کردند بلکه موجودی بود مابین انسان و حیوان. در بعضی قبایل زن و مرد یک جا نمی‌خوابیدند و گمان داشتند که زن نفسش از نیروی مرد می‌کاهد.
وضیعت زنان در عربستان فجیع و خفت و خواری زن در میان اعراب آشکار بود. زمان جاهلیت اگر کسی فوت می‌کرد و زنی از او باقی می‌ماند، پسران بزرگٍ شوهرٍ زن برمی خواستند، اگر این زن موافق میل آنها بود جامه خویش را بر زن می‌انداختند و زن او می‌شد، اما اگر باب میل او نبود برادران کوچک‌تر، آن زن را به نکاح خود در می‌آوردند.
در منظر آموزه های قرآن جایگاه زن در نظام هستی همانند جایگاه انسان در نظام هستی است، خداوند میان جایگاه زن و مرد هیچ تفاوتی قرار نداده است. خالق متعال انسانیت را به روح انسان داده است نه به جسم او، که جسم او فرع بدن و ابزاری بیش نیست.
اسلام اولین مکتبی است که نگاهش به زن مانند دیگر افراد جامعه است و او را در مسأله سرنوشت ساز بیعت شریک ساخته است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با بیعت نمودن با زنان در واقع اعلام نمود که زن متمم حیات انسانی در مسائل اجتماعی، اخلاقی و قانونی است و باید سهم خود را در قبال جامعه اسلامی ایفا کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در واقعه فتح مکه با زنان بیعت نمود که آن را بیعت «النساء» می‌نامند.
خداوند برای ایمان، تسلیم، صداقت، صبر، خشوع، روزه و حفظ عفت به زن و مرد به طور یکسان دارای اجر عظیم و مغفرت الهی را وعده می‌دهد. خداوند اذیت نمودن زنان مؤمن و افترا به آنان را ناروا می‌داند و سخت می‌گیرد.
دیدگاه گروهای سیاسی و اجتماعی تاثیرگزار
اخوان المسلمین
در نگاه اخوان المسلمین، جایگاه و مقام زن از اهمیت والایی برخوردار است. حسن البناء پیشگام به اهتمام امور زنان بود. زنان در جامعه مصر در آن زمان مانند زنان دیگر کشورهای مسلمان و عربی در عقب ماندگی فرهنگی و فکری قرار گرفته بودند که با اقدامات حسن البناء در ارتقای جایگاه زن مسلمان در مصر پاسخگویی به مقتضیات اجتماعی و سیاسی مصر در آن زمان بود. تأسیس سازمان ویژه خواهران به نام «اخوات المسلمات» ابتکار عمل مهمی در تاریخ فعالیت‌های حسن البناء و اخوان المسلمین بوده است.
رشیدرضا معتقد است که زنان آن گونه که در ایام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند، باید در حیات دینی ناب سهیم شوند، به این ترتیب در مصر کلاس‌های دینی متعددی، که اغلب مدرسان آن نیز زن هستند، زیر نظر دولت برگزار می‌شود.
دیدگاه وهابیت
بنا بر آنچه در منابع و متون وهابیت آمده آنها نگاه حداقلی به ارزش‌ها و حقوق زن دارند. در نگاه این مسلک زن را همردیف حیوانات شمردهاند و از زن به عنوان موجودی شر و موجب فتنه معرفی شده است. روایاتی که تعداد آنها نیز کم نیست و به پیامبر (ص) نسبت داده شده و در این زمینه وارد شده که زن به عنوان فردی شرور و پلید معرفی شده است که موجب آلودگی مرد به گناه می شود.
وهابیون با تمسک به برخی روایات بیشتر زنان را جهنمی می‌دانند طبق برخی روایات آنان، زنان بیشتر مرتکب محرمات و از انجام واجبات دوری می کنند به همین دلیل بیشترین اهل جهنم زنان هستند پس برای دفع عذاب از آنها لازم است صدقه بدهند که وهابیون آن را به پیامبر (ص) نسبت می‌دهند.
طالبان
بافت سنتی و مذهبی جامعه‌ی افغانستان همواره زنان این کشور را در طول تاریخ با محدودیت‌ها و ناملایماتی مواجه ساخته است. زنان در این کشور هیچ نقشی در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و اداره‌ی کشورشان نداشته‌اند و فقط مردان دارای قدرت تصمیم گیری‌اند و زنان مؤظف به اطاعت و فرمانبرداری از آن ها بوده‌اند و در کل اختلاف زیادی بین زنان و مردان افغان حاکم است.
آنان زنان را از مشارکت در تمام امور زندگی جز خانه داری و اهتمام به امور منزل محروم نمودهاند، چرا که کار کردن زنان در بیرون منزل به این وظیفه خطیر لطمه زده و آن ها را به فساد نیز می‌کشاند. رفتار غیر انسانی گروه طالبان با زنان افغانستان بسیار وقیحانه بود. محدودیت‌های شدید آنان علیه زنان منجر به طرفداری حقوق بشر و حقوق زنان به مسائل جاری آنان شد. طالبان در اولین اقدامات پس از فتح خود از زنان خواستند که در انظار عمومی ظاهر نشوند و فقط زمانی از خانه خارج گردند که پوشش کامل داشته و بستگان نزدیک آنها را همراهی کنند و دست‌یابی زنان به تحصیل و آموزش در مراکز تحصیلی به معنای اعمال سیاست کفر و ترویج بی عفتی و فحشا در افغانستان می‌دانستند.
بوکوحرام
بوکوحرام از گروه‌های تروریسم و افراطی گری است. یکی از وحشتناک ترین گروه‌های تکفیری است که به دلایل مختلف به دست گروه‌هایی که جز وحشت و درد هدفی برای ایجاد آنها ندارند حدود 15 سال پیش تأسیس شده است. گروهک بوکوحرام با خشونت علیه زنان مانع دسترسی آنان به سیستم آموزش و تحصیل دختران و مانع هرگونه برابری از حقوق آنها شده است. این گروه تروریستی سوءاستفاده‌های متعددی از زنان و دختران می‌نماید و مناطقی از روستانشینان مسیحی را به بردگی جنسی گرفته است.
داعش
نگاه داعش به زنان برگرفته از بنیان‌های وهابی و سلفی است اما این جریان انحرافی با نگاهی استراتژیک در این خصوص کارکردهای مختلف و دور از انسانی را برای زنان پیش گرفته و با بهره برداری و بهره کشی از زنان در پوشش‌های گوناگون به استثمار خود ادامه می‌دهد.
علل زيارت قبور به ویژه معصومين (ع) و اولياء الله
آداب زیارت قبور بر اساس علل و عواملی انجام می‌شود که مهمترین آنها را می‌توان در این موارد تبیین نمود؛ الف) عبرت‌آموزي و يقين به مرگ، ب) رسيدن به کمال و تعالي، ج) ميثاق با معصوم، د) تولي معصومين (عليه‌السلام) و تبري از دشمنان معصومين (عليه‌السلام)، و) امام شناسي. ادله روانشناختی و اجتماعی نیز برای زیارت قبور متصور است، از جمله؛ الف) اتصال به مبدا هستی، ب) محاسبه و تزکیه نفس، ج) احساس و ایجاد امید، د) هدفمندی و یکپارچگی عمومی.
بررسی اقوال زیارت از دیدگاه فقهای فریقین و وهابیت
دیدگاههای فقهای فریقین
علاوه بر کتب فقهی امامیه، در منابع اهل سنت نیز موارد بسیار زیادی وجود دارد که فقهای اهل سنت زیارت قبور را نه تنها حرام نمی‌دانند، بلکه به استحباب زیارت قبور فتوا دادهاند. از میان فقهای حنفی، می‌توان «شرنبلالي»، «شیخیزاده» و «ابنعابدين» و فقهای شافعی، «تقی الدین سبکی»، «نووی»، و «قسطلانی» و فقهای مذهب مالکی «خرشی»، «قاضی عیاض» اشاره نمود.
برخی از فقهای امامیه مانند «محققحلّی» و «شهیداول»، از فقهای مالکی «ابن عبدالبّر»، از مذهب شافعی «شاشي»، «شافعی» و «دمیاطی» از فقهای حنبلی، «زرکشی»، «عبدالله بن قدامه» و «عبدالرحمن بن قدامه»، از جمله فقهایی هستند که زیارت قبور توسط بانوان را مکروه دانستهاند. البته برخی از فقها مانند «سينكي»، «خطیب شربینی»، «مليباردي»، «بجيرمي»، «باجوری» از فقهای شافعی و «رملی»، «بهوتی»، «رحيبانى» از فقهای حنبلی تصریح نمودهاند که زیارت قبور پیامبر اعظم(ص)که زیارت نمودن قبور انبیاء(ع) و صالحان برای بانوان از حکم کراهت استثناء است. بجز فقهای امامیه بسیاری از فقهای اهل سنت بدون اشاره به استحباب یا کراهت، تنها به مشروعیت زیارت قبور توسط بانوان فتوا دادهاند، ازمیان فقهای مذهب حنفی می‌توان به «سرخسی»، «منلا خسرو»، «ابن نُجيم» و «طحاوي» و از مذهب شافعی به «رافعی»، «نووي» و «عسقلانی» اشاره کرد. جمهور حنابله مانند «ناصف» و «شوکانی» نیز قول به جواز زیارت دادهاند.
برخی نیز در مقابل دیدگاههای بیان شده معتقدند که زیارت قبور برای بانوان مشروعیت ندارد؛ «شیرازی شافعی»، «شعرانی»، «ابن حاج مالکی» و «ابن مفتاح»، از این دستهاند. «بن باز» و «عثيمين» معتقدند که زیارت قبور برای بانوان از گناهان کبیره است.
وهابیون به طور خاص، در سه نقطه با دیگر مسلمانان، مخالفت و ضدیت دارند:
1-بنای قبور
2-سفر نمودن برای زیارت قبور
3-زیارت قبور توسط زنان
وهابیان زیارت قبور را مانند شفاعت، توسل به عنوان عمل شرک آمیز، حرام و بدعت می‌دانند و سبب خروج از دین می‌پندارند. ابن تیمیه بنیانگذار تفکر وهابیت، هرکس که قبر پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) و غیر او از اولیاء و صالحان را زیارت کند، رو آوردن به غیر خدا می‌داند و شرک به خدا می‌داند که این عمل را حرام و شرک به خدا عنوان کرده است. به هر حال به نظر وهابيان زيارت کردن قبر احمد بن حنبل جايز است. زيارت کردن آن شرک نيست و ظهور کرامات و خوارق عادت از آن قبر را مجاز و توسل به آن را ممدوح مي‌شمرند. ولي زيارت قبر رسول خدا (صلي‌الله و عليه و اله) و اهل بيت (عليه‌السلام) را شرک مي‌دانند.
نقد و بررسی شبهات وهابیت
الف- شبهه حرام بودن توسل
وهابيون معتقدند که زنان شیعه در کنار مزار پيغمبر (ص) و فرزندان ایشان به آنان استغاثه مي‌کنند و از خداوند درخواست‌های خود را نمي‌خوانند. درحالی که در میان آنان نیز به گفته آنان این نوع شرک در میان آنان وجود دارد. لکن علما و بزرگان، آنان را از از توسل جستن و استغاثه منع نمي‌کنند. محمد تقي الدين السبکي در کتاب «شفاء السقام في زياره الخير الانام» توسل و استغاثه به قبر پيامبر(ص) و اولياء الله را جایز می‌داند.. کتاب «ارغام المبتدع الغبي بجواز التوسل بالنبي» از حافظ ابن صديق الغماري الحني توسل و شفاعت قراردادن پيامبر و اولياء و علماي اسلام را در امور مهم زندگي جايز مي‌داند؛ کتاب «يشم الرياض في شرح الشفاء» از قاضي القضاه شهاب الدين حنفي مصري، از نظر وي منع نمودن ابن تيميه زيارت قبر نبي اکرم (ص) را حتي در حد يک فتوا هم ارزش نمی‌داند. همچنين دهها کتب ديگر که از سوي دانشمندان تسنن نوشته‌شده است و همگي جواز زيارت قبور و توسل و استغاثه به پيامبر(ص) و اهل بيت و اولياء الله در کنار قبور آنان براي مردان و زنان مشروع مي‌دانند هر چند درکنار قبور آنان باشد.
ب- شبهه قاعده‌ي سد ذرايع
تمسک به قاعده سد ذرايع درباره حرمت زيارت قبور توسط زنان از ادله مخالفان زیارت قبور است. زیارت نمودن قبور توسط زنان برای آنان به طور معمول همراه با نوحهگری، جزع و فزع که در نتیجه منجر به اعتراض به قضای الهی و کُفرگویی خواهد شد. ممکن است سوگواری زنان باعث برهنه شدن سر در مقابل نامحرمان شود، لذا برای رفع مفسده از ابتدا راه زنان برای زیارت نمودن قبور بسته شود.
برخی معتقدند زیارت قبور برای بانوان مکروه است؛ زیرا خارج شدن از منزل برای زیارت نمودن قبور همراه با فتنه و فساد خواهد بود. لکن زیارت اهل قبور فقط به جهت تذکر آخرت و مرگ خواهد بود که این امر موجب زهد و تقوا خواهد شد.
با قاعده سد ذرایع كراهت تحريمي زیارت قبور توسط زنان اثبات نمی‌شود، زیرا اجتهاد در مقابل نص است. این اجتهاد مخالفت با مشروعیتی است که برای تمام زنان و مردان وجود دارد. سد ذرایع دلیلی نیست که در عرض قرآن، سنّت، اجماع و عقل باشد و حکم سد ذرایع به قرآن، سنت و اجماع و یا عقل باز می‌گردد.
لذا بنابر پذیرش معتبر بودن این قاعده در صورتی که دارای فساد برای زنان نباشد، حرام نیست. از طرف دیگر، اگر زیارت اهل قبور خود به تنهایی برای زنان دارای فتنه و فساد باشد، خارج شدن از منزل و رفتن به اجتماع (مانند کسب علم، خرید نمودن، به مسجد رفتن برای عبادت و نماز جمعه و جماعت و ...) در همین حکم خواهد بود، در حالی که این امر با سیره پیامبر (ص)، صحابه و ٌبزرگان دین مخالفت دارد.
ج- شبهه لعن بر زنان زیارت کننده
در رواياتی پيامبر (ص) ممانعت از زیارت نمودن زنان کرده است و زنانی که به زیارت قبور می‌رفتند را لعن نموده است. «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ زَوّاراتِ الْقُبُور» پیامبر خدا (ص)، زنانى را كه بسيار به زيارت قبور روند، لعن كرد. وهابیون به این روایت استدلال کردهاند و بدین دلیل زیارت برای زنان را حرام می‌دانند. با توجه به ضعف سند این روایت نمی‌تواند بر حرمت زیارت قبور دلالت داشته باشد. در بررسی سندی روایت، راویان این حدیث، ضعیف می‌باشند بنابراین شرط لازم برای استدلال حرمت زیارت قبور توسط زنان را ندارند.
از طرفی دیگر بسيارى از علما و بزرگان قائل به نهى كراهتى این روایت هستند. علت كراهت این امر، شرايط خاص حاكم بر آن دوره بوده است.
روایتی نیز وجود دارد که روایت بالا را نقض می‌کند، روایتی است که پیامبر (ص) نحوه زیارت نمودن را به همسر و یارانش تعلیم فرمودند؛ مسلم در صحیحش روایتی را از عایشه نقل می‌کند که پیامبر (ص) بقیع را زیارت می نمود و سپس علت رفتن به بقیع را امر پروردگار فرمود که خداوند کیفیت زیارت نمودن را هم به ایشان یاد داده است. «السلام علیکم اهل الدیار من المؤمنین و المسلمین و...» در این روایت آموزش زیارت نمودن اهل قبور به عایشه محور استدلال است، لذا در صورتی که زیارت قبور حرام برای زنان بود، پیامبر کیفیت ان را به همسرش نمی‌آموخت.
با توجه به واژه «زوارات القبور» و «زوار» که صيغه مبالغه است پيامبر (ص) زنی که به طور مداوم به زيارت اهل قبور برود را لعن کرد. زیرا زنی که پیوسته به زیارت اهل قبور مايه تضييع حق شوهر و تبرّج در انظار است. اگر در زيارت نمودن غیر از این موارد باشد اشكالى نخواهد داشت؛ زيرا موجب يادآورى مرگ، است که زنان و مردان هر دو به آن نيازمند مىباشند.
د- شبهه مفسده زنان و برخورد با نامحرم
یکی از شبهات جدیدی که از طرف برخی از علما و فقهای وهابیت بیان شده است ایجاد مفسده زنان است. آنان معتقدند که رفتن زنان برای زیارت اهل قبور موجب مفسده برای خود و به فساد انداختن مردان است. زیرا زنان با بیرون آمدن خود ممکن است به فساد بیافتند و در طی این مسیر مردان را نیز فریب دهند و به فساد بیندازند. از طرف دیگر اموات چشمشان باز است و همه چیز را میبینند زنان اگر در قبرستان حاضر باشند به منزله کشف عورت برای آنان است. بنابراین رفتن آنان برای زیارت اهل قبور حرام است.
در پاسخ گفته می‌شود طبق این گفتهها زیارت اهل قبور برای مردان هم حرام است زیرا کشف عورت برای آنان هم جایز نیست بلکه برای آنان هم حرام است. ضمنا آنان برای این دلیل خود هیچ سندی ندارند. بنابراین این دلیل فاقد اعتبار است. همچنین این گونه استدلال کردن بدین معناست که زنان کاملا از منزل خارج نشوند.
ناقد اول:
جنبه جدید و مبتلا به سبک زندگی در پژوهش صورت گرفته لحاظ شود.
برخی از علمای امامیه قائل به کراهت هستند دیدگاه آنان بیان نشده است.
روایاتی باید رجال شناسی شوند.
پاسح ارائه دهنده به ناقد اول
این پژوهش با توجه به ایام حج و زیارت عمره می‌تواند تأثیر زیادی بر سفر حج و عمره برای بانوان داشته باشد.
دیدگاه علمای امامیه که قائل به کراهت هستند مبحث مفصل می‌طلبد و در مقاله‌ای دیگر بحث شده است.
بحث رجال شناسی در مورد روایاتی که مورد مناقشه هستند بسیار مفصل است و نیازمند به بررسی در مقاله دیگر است.
ناقد دوم:
بسیاری از امور برای زنان جایز نیست مانند خروج بدون اذن همسر برای بانوان و این یکی از آنها ممکن است باشد.
کراهت محقق حلی برای زیارت قبور زنان نیامده است.
زنان نوحه گر در جاهلیت وجود داشته‌اند که مشخصه خاصی داشته‌اند و ممکن است نهی بخاطر آنان باشد.
آیا ابن تیمیه مؤسس این منع بوده یا وهابیت و یا از صدر اسلام وجود داشته است.
پاسح ارائه دهنده به ناقد دوم
زیارت قبور از اموری است که مانند دیگر امور اجتماعی برای زنان جایز است و این امر در سیره بزرگان و نزدیکان پیامبر مانند عایشه همسر پیامبر (ص) و حضرت زهرا (س) وجود داشته است.
حکم کراهت این امر برای بانوان از منظر محقق حلی و چند نفر دیگر نیامده است زیرا این مقاله بررسی و پاسخ به شبهات وهابیت است لذا بررسی اقوال کراهت مطلب دیگری است که بصورت مفصل باید بررسی گردد.
زنان نوحه گر در جاهلیت وجود داشته اند و برای منع آنها و از بین بردن الفت میان مسلمانان صدر اسلام و اجداد کافرشان این حکم منع برای مدت کوتاهی وجود داشت و حکم مانعیت نسخ شد.
ابن تیمیه مؤسس این حکم نبود بلکه این مسأله و مسائل دیگری را احیا کرد و وهابیت آنها را گسترش دادند.
نقد و پرسش های حاضران در جلسه
جواز زیارت برای بانوان را چگونه از روایات بفهمیم؟
پاسخ به پرسش های حاضران در جلسه
در روایت بصورت مطلق آمده که شامل زنان و مردان می شود و روایات زوارات نیز از باب تغلیب است و شامل مردان هم خواهد شد.