گزارش کرسی - کرسی نظریه پردازی
«بسمه تعالی»
گزارش بیست و دومین کرسی علمی- ترویجی
عنوان کرسی:
«بررسی پیامد‌های فقهی تغییر جنسیت زوجین بر عناوین نسبی، سببی و ارث»
ارائه دهنده: دکتر سیدمحمد حسینی عضو هیأت علمی گروه معارف دانشگاه رازی
ناقدان: دکتر عبدالله غلامی عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
دکتر داود گوهری عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
مدیر جلسه: دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
جلسه کرسی علمی- ترویجی با عنوان «بررسی پیامد‌های فقهی تغییر جنسیت زوجین بر عناوین نسبی، سببی و ارث»، در روز چهارشنبه مورخ 9 اسفند ماه 1402 ساعت 10 صبح در سالن جلسات شماره ۱ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه رازی به صورت حضوری و مجازی با حضور اعضای هیئت علمی و علاقه مندان برگزار گردید. ارائه دهنده: دکتر سیدمحمد حسینی، عضو هیأت علمی گروه معارف، ناقدان؛ دکتر عبدالله غلامی عضوهیأت علمی گروه الهیات، دکتر داود گوهری عضو هیأت علمی گروه الهیات، مدیر جلسه: دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات در جلسه حضور داشتند.
جلسه با خیر مقدم و توضیحات مدیر جلسه آغاز گردید و ابتدای جلسه دکتر مرتضوی مهر، مدیر جلسه خلاصهای از مباحث جلسه قبل در رابطه با تغییر جنسیت و تأثیر آن بر مهریه، نفقه، ولایت و حضانت فرزندان یادآوری کردند و سپس دکتر حسینی، ارائه دهنده علاوه بر موارد پیش گفته در جلسه کرسی حاضر آثار تغییر جنسیت را بر ارث و مسائل نسبی بررسی نمودند. بر این اساس که یکی از موضوعات چالشی و بحث انگیز امروزی بحث تغییر جنسیت است، یعنی هویت و جنسیت کاملاً تغییر کند، زن تبدیل به مرد شود و مرد تبدیل به زن شود. یکی از اقسام تبدیل، تغییر زوجین است حال یکی یا هر دو، وظیفه مکلفین و حقوق آنها جزء مسائل فقهی است که امروزه مورد اختلاف فقهاء می‌باشد. نظر برخی از فقها بر این است علقه زوجیت پس از تغییر جنسیت از بین می‌رود، چون در مخالفت در جنسیت، شرط صحت زوجیت در نکاح است و این شرط از بین رفته است.
دکتر حسینی در ادامه به مسائل نسبی و ارث پرداختند و ابراز داشتند: دو نوع مسئله داریم یکی عناوین تغییر پذیر و دیگری عناوین تغییر ناپذیر است؛ تغیر جنسیت در همه مسائل اثر ندارد ولی برخی تأثیر می‌گذارد مانند:
۱- برادر و خواهر و فرزندانشان ۲- عمو و عمه و خاله و دایی و فرزندانشان
مثلاً برادری که تغییر جنسیت پیدا کند، عنوان خواهر پیدا میکند. برخی هم تغییر نمی‌کند مانند: پدر و مادر و جد پدری و مادری. منظور از عناوین نسبی همان عناوین فامیلی رحمی است. بنابراین اگر جنسیت تغییر کرد به تبع حکم هم تغییر میکند مثلاً برادر تبدیل به خواهر شد وضعیت ارث نیز تغییر میکند. البته نسبت تغییر نکردن برای پدر و مادر و پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها در صورتی است که جنسیت عوض نشود اما اگر جنسیت عوض شود نسبت‌ها تابع تغییرات جدید است.
در ادامه دکتر حسینی به اثبات برخی از ادعاهای مطروحه با توجه به ادله فقهی پرداختند: عناوینی مانند، پدر، مادر، پدربزرگ و مادربزرگ تغییر نمی‌کند؛ چون: اولا: عرف عنوان فرزندان را پس از تغییر جنسیت جاری می‌داند و پدر و مادر بودن هم به هم نمی‌خورند یعنی پدری که تبدیل جنسیت داده است بعد از تغییر جنسیت هم پدر است چون عرف او را پدر فرض میکند. آیت الله مؤمن از فقهای عظام می‌فرمایند: بعید نیست که ادعا شود پس از تغییر جنسیت مادر، مادر بچه‌ها خوانده شود چون ملاک ما عرف است. آیت الله خرازی در اینباره می‌فرمایند: ملاک پدر بودن را باروری توسط پدر می‌داند و این پدر محسوب می‌شود حتی پس از تغییر جنسیت.
دلیل دوم: عنوان پدر و مادر در هنگام انعقاد نطفه ملاحظه می‌شود پس از تغییر جنسیت هم همان حالت را عرف نسبت می‌دهد. امام (ره) در بحث ارث ملاک لحاظ حال انعقاد نطفه می‌داند یعنی در حال انعقاد نطفه اگر پدر بود احکام پدر جاری است و اگر مادر بوده احکام مادر را دارد.
دکتر حسینی سپس به مسأله ارث پرداختند و گفتند: اما در مسئله ارث چه تغییری در اثر تغییر جنسیت به وجود می‌آید؟ زوجیت پس از تغییر جنسیت از بین می‌رود چون رابطه زوجیت از بین می‌رود اما ارث بردن زوجین تغییر جنس داده از والدین خویش به حال خود باقی است فقط در میزان سهم الارث تفاوت ایجاد می‌شود.
آیا جنسیت فعلی ملاک است یا جنسیت اصیل؟ جواب چنین است: فرد تغییر جنسیت داده اگر از والدین خودش ارث ببرد، اگر والدین قبل از تغییر جنسیت فوت شده‌اند در اینجا ارث قبل از تغییر جنسیت تعلق می‌گیرد و اگر بعد از تغییر جنسیت ارث بردند بر اساس جنسیت فعلی ارث می‌برد.
امام رحمت الله علیه می‌فرمایند: انتساب قطع نمی‌شود اما نسبت جدید ملاحظه یعنی جنسیت فعلی مهم است. اگر والدین قبل از تغییر جنسیت از بین روند: یعنی پدر و مادر فوت کنند و بعد تغییر جنسیت قبل از تقسیم ترکه بود در اینجا هم جنسیت زمان فوت ملاک است چون زمان تعلق مال پس از مرگ است که هنگام جنس قبلی بوده است.
- در ارث بردن والدینی که تغییر جنسیت داده‌اند؛ پدر یا مادر تغییر داده و فرزند از دنیا رود در این صورت ارث دوران انعقاد نطفه را پدر و مادر می‌برد برخی گفته‌اند تغییر باعث می‌شود ارث از بین رود چون برای عنوان اب و ام است که تغییر کرده است.
در میزان سهم الارث هم چند احتمال است:
۱: برخی می‌گویند ارثی تعلق نمی‌گیرد چون عنوان عوض شده است.
۲: عده‌ای قائلند به اینکه همان میزان قبل از تغییر جنسیت یعنی ملاک زمان انعقاد نطفه است.
۳: برخی گفته‌اند بالعکس ارث می‌برند یعنی عکس حالت دو یا با جنسیت جدید پدر و مادر ارث می‌برد.
۴: برخی می‌گویند: قدر متیقن یک ششم را به والدین می‌دهیم چون در مسأله، ابهام پیش آمده و حداقل ارث والدین که یک ششم است تعلق می‌گیرد.
امام قول دوم را می پذیرد.
در ادامه دکتر غلامی به نقد پرداختند:
ابتدا ایشان عنوان کرده‌اند که برخی از فروعات مورد غفلت قرار گرفته و ممکن است در آینده هوش مصنوعی در این موضوع مورد استفاده قرار گیرد.
با توجه به سرعت سرسام آور علم آیا تغییر جنسیت باعث مختل شدن نظام اجتماعی می‌شود یا نه؟! مثلا در مبحث ارث، دختری تغییر جنسیت دهد و پسر شود برای اینکه ارث بیشتری ببرد.
همچنین در زمان حضرت امام شاید تغییر جنسیت موضوع نادری بوده است شاید اگر حضرت امام روند امروز را می‌دیدند قبول نمی‌کردند مثلاً در بحث ارث.
اشکال بر کلام مرحوم مؤمن: عرف مادر را تشخیص می‌دهد به نظر می‌رسد در عرف نزدیک و مرتبط با شخص، این ملاک صحیح است نه عرف دور؛ اما در عرف دور جنس جدید را در رابطه با او اطلاق میکند.
یعنی در بحث پدر و مادر هر کدام از والدین تغییر جنسیت داده باشند صفت زوجیت بین آنها به هم می‌خورد. حال اگر به خاطر مسائل مادی باشد، آیا جایز است یا جایز نیست؟
و از طرفی تغییر جنسیت همزمان، آیا باعث می‌شود زوجیت برقرار باشد.
در ادامه دکتر گوهری نقدهای خود را چنین شروع نمودند:
نکته اول: کلمه زوجین، مانع ورود مباحث برادر و خواهر و فرزندان و غیره می‌شود یعنی عنوان باعث خروج برخی از مباحث مطروحه می‌شود و طرح آنها در جلسه خارج موضوع است.
نکته دوم: بحث تغییر همزمان چگونه است؟ آیا زوجیت به هم می‌خورد یا نه و ...
نکته سوم: نگاه جامع در مسأله لازم عناوینی همچون داماد و مادر زن، عروس و پدر و شوهر، ازدواج عروس با مادرشوهر، دختر مرد با نامادری، پسر زن با نامادری مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
نکته چهارم: ارث فرزند قبل و بعد از فوت بررسی شد اما والدین را بحث نکردید، ارث والدین تغییر جنسیت داده بعد از فوت فرزند چگونه است؟
نکته پنجم: تغییر در عنوان را نمی‌پذیریم نظریه سوم در جمع‌ها نظر به آنچه که گذشت جمیع جنسیت چون با مبنای شما قابل جمع نیست.
نکته ششم: در ذهن عرف پدر تغییر جنسیت داده، پدر محسوب می‌شود بنابراین سهم بیشتری نصیبش می‌شود؛ این طریق تحلیل مطلب یک نحوه استحسان است که شیعه قبول ندارد و موجب ارث بیشتر بردن پدر محسوب نمی‌شود.
گزارش بیست و دومین کرسی علمی- ترویجی
عنوان کرسی:
«بررسی پیامد‌های فقهی تغییر جنسیت زوجین بر عناوین نسبی، سببی و ارث»
ارائه دهنده: دکتر سیدمحمد حسینی عضو هیأت علمی گروه معارف دانشگاه رازی
ناقدان: دکتر عبدالله غلامی عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
دکتر داود گوهری عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
مدیر جلسه: دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات دانشگاه رازی
جلسه کرسی علمی- ترویجی با عنوان «بررسی پیامد‌های فقهی تغییر جنسیت زوجین بر عناوین نسبی، سببی و ارث»، در روز چهارشنبه مورخ 9 اسفند ماه 1402 ساعت 10 صبح در سالن جلسات شماره ۱ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه رازی به صورت حضوری و مجازی با حضور اعضای هیئت علمی و علاقه مندان برگزار گردید. ارائه دهنده: دکتر سیدمحمد حسینی، عضو هیأت علمی گروه معارف، ناقدان؛ دکتر عبدالله غلامی عضوهیأت علمی گروه الهیات، دکتر داود گوهری عضو هیأت علمی گروه الهیات، مدیر جلسه: دکتر علی مرتضوی مهر عضو هیأت علمی گروه الهیات در جلسه حضور داشتند.
جلسه با خیر مقدم و توضیحات مدیر جلسه آغاز گردید و ابتدای جلسه دکتر مرتضوی مهر، مدیر جلسه خلاصهای از مباحث جلسه قبل در رابطه با تغییر جنسیت و تأثیر آن بر مهریه، نفقه، ولایت و حضانت فرزندان یادآوری کردند و سپس دکتر حسینی، ارائه دهنده علاوه بر موارد پیش گفته در جلسه کرسی حاضر آثار تغییر جنسیت را بر ارث و مسائل نسبی بررسی نمودند. بر این اساس که یکی از موضوعات چالشی و بحث انگیز امروزی بحث تغییر جنسیت است، یعنی هویت و جنسیت کاملاً تغییر کند، زن تبدیل به مرد شود و مرد تبدیل به زن شود. یکی از اقسام تبدیل، تغییر زوجین است حال یکی یا هر دو، وظیفه مکلفین و حقوق آنها جزء مسائل فقهی است که امروزه مورد اختلاف فقهاء می‌باشد. نظر برخی از فقها بر این است علقه زوجیت پس از تغییر جنسیت از بین می‌رود، چون در مخالفت در جنسیت، شرط صحت زوجیت در نکاح است و این شرط از بین رفته است.
دکتر حسینی در ادامه به مسائل نسبی و ارث پرداختند و ابراز داشتند: دو نوع مسئله داریم یکی عناوین تغییر پذیر و دیگری عناوین تغییر ناپذیر است؛ تغیر جنسیت در همه مسائل اثر ندارد ولی برخی تأثیر می‌گذارد مانند:
۱- برادر و خواهر و فرزندانشان ۲- عمو و عمه و خاله و دایی و فرزندانشان
مثلاً برادری که تغییر جنسیت پیدا کند، عنوان خواهر پیدا میکند. برخی هم تغییر نمی‌کند مانند: پدر و مادر و جد پدری و مادری. منظور از عناوین نسبی همان عناوین فامیلی رحمی است. بنابراین اگر جنسیت تغییر کرد به تبع حکم هم تغییر میکند مثلاً برادر تبدیل به خواهر شد وضعیت ارث نیز تغییر میکند. البته نسبت تغییر نکردن برای پدر و مادر و پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها در صورتی است که جنسیت عوض نشود اما اگر جنسیت عوض شود نسبت‌ها تابع تغییرات جدید است.
در ادامه دکتر حسینی به اثبات برخی از ادعاهای مطروحه با توجه به ادله فقهی پرداختند: عناوینی مانند، پدر، مادر، پدربزرگ و مادربزرگ تغییر نمی‌کند؛ چون: اولا: عرف عنوان فرزندان را پس از تغییر جنسیت جاری می‌داند و پدر و مادر بودن هم به هم نمی‌خورند یعنی پدری که تبدیل جنسیت داده است بعد از تغییر جنسیت هم پدر است چون عرف او را پدر فرض میکند. آیت الله مؤمن از فقهای عظام می‌فرمایند: بعید نیست که ادعا شود پس از تغییر جنسیت مادر، مادر بچه‌ها خوانده شود چون ملاک ما عرف است. آیت الله خرازی در اینباره می‌فرمایند: ملاک پدر بودن را باروری توسط پدر می‌داند و این پدر محسوب می‌شود حتی پس از تغییر جنسیت.
دلیل دوم: عنوان پدر و مادر در هنگام انعقاد نطفه ملاحظه می‌شود پس از تغییر جنسیت هم همان حالت را عرف نسبت می‌دهد. امام (ره) در بحث ارث ملاک لحاظ حال انعقاد نطفه می‌داند یعنی در حال انعقاد نطفه اگر پدر بود احکام پدر جاری است و اگر مادر بوده احکام مادر را دارد.
دکتر حسینی سپس به مسأله ارث پرداختند و گفتند: اما در مسئله ارث چه تغییری در اثر تغییر جنسیت به وجود می‌آید؟ زوجیت پس از تغییر جنسیت از بین می‌رود چون رابطه زوجیت از بین می‌رود اما ارث بردن زوجین تغییر جنس داده از والدین خویش به حال خود باقی است فقط در میزان سهم الارث تفاوت ایجاد می‌شود.
آیا جنسیت فعلی ملاک است یا جنسیت اصیل؟ جواب چنین است: فرد تغییر جنسیت داده اگر از والدین خودش ارث ببرد، اگر والدین قبل از تغییر جنسیت فوت شده‌اند در اینجا ارث قبل از تغییر جنسیت تعلق می‌گیرد و اگر بعد از تغییر جنسیت ارث بردند بر اساس جنسیت فعلی ارث می‌برد.
امام رحمت الله علیه می‌فرمایند: انتساب قطع نمی‌شود اما نسبت جدید ملاحظه یعنی جنسیت فعلی مهم است. اگر والدین قبل از تغییر جنسیت از بین روند: یعنی پدر و مادر فوت کنند و بعد تغییر جنسیت قبل از تقسیم ترکه بود در اینجا هم جنسیت زمان فوت ملاک است چون زمان تعلق مال پس از مرگ است که هنگام جنس قبلی بوده است.
- در ارث بردن والدینی که تغییر جنسیت داده‌اند؛ پدر یا مادر تغییر داده و فرزند از دنیا رود در این صورت ارث دوران انعقاد نطفه را پدر و مادر می‌برد برخی گفته‌اند تغییر باعث می‌شود ارث از بین رود چون برای عنوان اب و ام است که تغییر کرده است.
در میزان سهم الارث هم چند احتمال است:
۱: برخی می‌گویند ارثی تعلق نمی‌گیرد چون عنوان عوض شده است.
۲: عده‌ای قائلند به اینکه همان میزان قبل از تغییر جنسیت یعنی ملاک زمان انعقاد نطفه است.
۳: برخی گفته‌اند بالعکس ارث می‌برند یعنی عکس حالت دو یا با جنسیت جدید پدر و مادر ارث می‌برد.
۴: برخی می‌گویند: قدر متیقن یک ششم را به والدین می‌دهیم چون در مسأله، ابهام پیش آمده و حداقل ارث والدین که یک ششم است تعلق می‌گیرد.
امام قول دوم را می پذیرد.
در ادامه دکتر غلامی به نقد پرداختند:
ابتدا ایشان عنوان کرده‌اند که برخی از فروعات مورد غفلت قرار گرفته و ممکن است در آینده هوش مصنوعی در این موضوع مورد استفاده قرار گیرد.
با توجه به سرعت سرسام آور علم آیا تغییر جنسیت باعث مختل شدن نظام اجتماعی می‌شود یا نه؟! مثلا در مبحث ارث، دختری تغییر جنسیت دهد و پسر شود برای اینکه ارث بیشتری ببرد.
همچنین در زمان حضرت امام شاید تغییر جنسیت موضوع نادری بوده است شاید اگر حضرت امام روند امروز را می‌دیدند قبول نمی‌کردند مثلاً در بحث ارث.
اشکال بر کلام مرحوم مؤمن: عرف مادر را تشخیص می‌دهد به نظر می‌رسد در عرف نزدیک و مرتبط با شخص، این ملاک صحیح است نه عرف دور؛ اما در عرف دور جنس جدید را در رابطه با او اطلاق میکند.
یعنی در بحث پدر و مادر هر کدام از والدین تغییر جنسیت داده باشند صفت زوجیت بین آنها به هم می‌خورد. حال اگر به خاطر مسائل مادی باشد، آیا جایز است یا جایز نیست؟
و از طرفی تغییر جنسیت همزمان، آیا باعث می‌شود زوجیت برقرار باشد.
در ادامه دکتر گوهری نقدهای خود را چنین شروع نمودند:
نکته اول: کلمه زوجین، مانع ورود مباحث برادر و خواهر و فرزندان و غیره می‌شود یعنی عنوان باعث خروج برخی از مباحث مطروحه می‌شود و طرح آنها در جلسه خارج موضوع است.
نکته دوم: بحث تغییر همزمان چگونه است؟ آیا زوجیت به هم می‌خورد یا نه و ...
نکته سوم: نگاه جامع در مسأله لازم عناوینی همچون داماد و مادر زن، عروس و پدر و شوهر، ازدواج عروس با مادرشوهر، دختر مرد با نامادری، پسر زن با نامادری مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
نکته چهارم: ارث فرزند قبل و بعد از فوت بررسی شد اما والدین را بحث نکردید، ارث والدین تغییر جنسیت داده بعد از فوت فرزند چگونه است؟
نکته پنجم: تغییر در عنوان را نمی‌پذیریم نظریه سوم در جمع‌ها نظر به آنچه که گذشت جمیع جنسیت چون با مبنای شما قابل جمع نیست.
نکته ششم: در ذهن عرف پدر تغییر جنسیت داده، پدر محسوب می‌شود بنابراین سهم بیشتری نصیبش می‌شود؛ این طریق تحلیل مطلب یک نحوه استحسان است که شیعه قبول ندارد و موجب ارث بیشتر بردن پدر محسوب نمی‌شود.
نکته هفتم: ارث عمه و عمو، دایی، خاله در صورت تغییر جنسیت طرح نشده است.
پاسخ به ناقدین: احتمال تغییر در احکام اجتماعی مطرح شد، اولاً هر کس بخواهد امکان ندارد تغییر جنسیت دهد بلکه نیاز به یک دوره شناسایی برای افرادی که چنین اشکالی دارند و با آزمایش‌هایی که صورت می‌گیرد صحت ادعای آنها مشخص می‌شود. بنابراین این موارد زیاد باشد قوانین وضع می‌شود که از این مشکلات جلوگیری و از طرفی زمان امام هم تغییر رخ می‌داده حدود هفته‌ای یک عمل در تهران صورت می‌گرفته است. اما اگر دو زوج، همزمان انجام دهنده تغییر جنسیت باشند نکاح فسخ می‌شد و عقد جدید عنوان می‌شود و در ارث عمه و عمو دایی خاله اگر عنوان عوض شود تابع عنوان جدید است.
پاسخ به ناقدین: احتمال تغییر در احکام اجتماعی مطرح شد، اولاً هر کس بخواهد امکان ندارد تغییر جنسیت دهد بلکه نیاز به یک دوره شناسایی برای افرادی که چنین اشکالی دارند و با آزمایش‌هایی که صورت می‌گیرد صحت ادعای آنها مشخص می‌شود. بنابراین این موارد زیاد باشد قوانین وضع می‌شود که از این مشکلات جلوگیری و از طرفی زمان امام هم تغییر رخ می‌داده حدود هفته‌ای یک عمل در تهران صورت می‌گرفته است. اما اگر دو زوج، همزمان انجام دهنده تغییر جنسیت باشند نکاح فسخ می‌شد و عقد جدید عنوان می‌شود و در ارث عمه و عمو دایی خاله اگر عنوان عوض شود تابع عنوان جدید است.